En toen ... was er AI
Tover Tools
2023 is het jaar waarin we 'plotseling' overspoeld werden door Tools gebaseerd op generatieve AI, die als een ware tovenaar
hele liedjes, teksten, acteurs en afbeeldingen uit hun hoed kunnen toveren. In plaats van deze nieuwe tools te omarmen als de nieuwe heilige graal, zijn er ook meteen veel onderzoeken en bespiegelingen geweest over de nadelen en gevaren daarvan. Naast enkele zorgen over mensenrechtenschendingen en fantaserende tools, waren veel van die bespiegelingen economisch van aard: Gaat AI banen kosten? Wat kan je doen tegen de grootschalige diefstal van intellectueel eigendom door AI makers, die hun tools zonder toestemming hebben getraind op massa's auteursrechtelijk beschermde teksten, muziek en afbeeldingen? Dat soort vragen zijn terecht en het is heel goed dat ze gesteld worden, maar het mist wellicht de iets principiëlere bespiegelingen. Als AI niet verstandig gebruikt wordt, raakt het ons in wie we zijn als mens.
'We Are Fighting for the Very Soul of the World'
Zanger, (lied)schrijver, acteur en dichter Nick Cave legde recent de vinger op de plek waar het werkelijk om gaat bij het inzetten van AI voor kunst, muziek en literatuur. Volgens hem vechten we voor de 'ziel' van de wereld. Je kan denken dat hij niet helemaal neutraal hierin staat, als maker die daar zijn geld mee verdient, maar juist mensen als hij, de artiesten, kunnen beter de niet-meetbare gevolgen overzien van deze revolutie dan beleidsmakers.
AI is sterk en nuttig door zijn enorme rekenkracht, maar daar zitten ook meteen de beperkingen. AI creëert 'kunst' op basis van mathematische waarschijnlijkheden; een berekening van gemiddeldes; terrabytes aan eenheidsworst van 'als dit, dan dat' formules. Natuurlijk is het best grappig om een keer wat afbeeldingen automatisch te genereren, of te kijken of het voorwoord van een jaarverslag ook door AI geschreven kan worden. Het wordt alleen gevaarlijk op het moment dat dit de norm wordt en het creatieve proces standaard wordt overgeslagen. Tijdens het creatieve proces wordt er geploeterd, worden penseelstreken gecorigeerd, kromme zinnen herschreven en melodieën strak getrokken. Dit proces is ook nodig om tot nieuwe ideeën te komen, op andere paden te worden gezet en diep na te denken over waar je nu eigenlijk mee bezig bent. In de ware kunst komt de ziel van de maker zelf terug. Zijn of haar diepste emoties, strubbelingen en vergezichten. Meesterwerken die hun tijd vooruit zijn, kunnen niet worden gemaakt door AI. Als Thomas More's Utopia (1516) door AI geschreven zou zijn, dan was het binnen de kaders van de politiek-religieuze samenleving van zestiende eeuws Engeland gebleven en had hij nooit een quasi communistische heilstaat kunnen beschrijven; als Rembrandts Nachtwacht (1642) door AI was gegenereerd dan waren zijn schutters, volgens de toen gangbare schildertechnieken, nooit zo levensecht geworden; als Mary Shelley niet een natte zomer lang griezelverhalen had lopen bedenken met een groep vrienden dan was haar 'Frankenstein' (1816) nooit op papier gekomen; als Frank Sinatra's 'I'm a Fool to Want You' niet geschreven en gezongen was in een tijd dat hij zijn eerste vrouw verliet voor zijn nieuwe liefde (1951), dan had het nooit geklonken alsof hij aan het sterven was van verdriet en verlangen; als Sean Penn zelf geen dochter had, dan had hij wellicht nooit de Oscar gewonnen voor zijn hoofdrol in 'Mystic River' (2001).
Het lijkt dus op zich heel fijn dat er zo makkelijk 'kunst' kan worden gegenereerd door AI, maar het is niet de bedoeling dat we daardoor afstevenen op een existentiële cultuurhel, waarin er alleen nog maar variaties van gemiddelde teksten, kunstwerken en muziek worden gemaakt. Natuurlijk is het zo dat ook niet-AI gegenereerde kunst een stuk vaker niet dan wel er uit springt, maar voor de menselijkheid van de samenleving is het toch echt liever slecht verzonnen dan gemiddeld gegenereerd. Als het culturele landschap straks overwoekerd wordt met mathematisch logische opeenvolgingen van pixels, woorden en muzieknoten dan zal het voor de uitschieters steeds lastiger worden om ruimte te vinden te kunnen bloeien.
Nep en Echt
Tijdens de COVID pandemie zijn we er mee geconfronteerd hoe lastig het is om feiten te onderscheiden van ongezouten meningen. Ons apenbrein heeft grote moeite met de stortvloed aan verhalen en informatie die we te verwerken krijgen. Als het al lastig is om te bepalen of de informatie van een klimaatwetenschapper of van Flip van Wappenstein betrouwbaarder is, dan wordt het al helemaal lastig als er echt ogende beelden worden gegenereerd van Taylor Swift die een ijsje eet voor de neus van uitgehongerde Afrikaanse kinderen of van Donald Trump die een tongzoen geeft aan Joe Biden. En dan zijn er ook nog de momenten dat AI per ongeluk gaat hallucineren en zelf nepnieuws creëert.
Gelukkig lijken veel uitgevers en platforms van kunst en literatuur op het standpunt te staan dat je AI hooguit als hulpmiddel mag gebruiken, maar dat er dan wel bij moet vermelden. De vraag is echter of het publiek daar ook van op de hoogte is en, misschien wel belangrijker, of het ze veel interesseert. Aan de ene kant zijn er AI influencers, die daar ook open over zijn, die bakken geld binnenhalen met hun neppe avonturen. Aan de andere kant zijn er ook werken van echte schrijvers en kunstenaars, waarvan mensen denken of beweren dat het AI gegenereerd is. Zo vervaagt de grens tussen echt en nep steeds meer, wat de waarde van echte werken en het creatieve proces dat daaraan vooraf gaat ondergraaft. Mensen die denken een werk te kunnen scheppen met wat simpele prompts en het drukken op een paar knoppen, zullen minder geneigd zijn mens gegenereerde kunst op werkelijke waarde te schatten.
AI kunst raakt ons in de Ziel
Als schrijvers, tekenaars en muzikanten oude stijl zouden verdwijnen, kan je je afvragen wat ons dan nog 'mens' maakt. Natuurlijk, de zingeving in het leven kan je halen uit liefde voor je partner, kinderen, vrienden, huisdieren en de medemens in het algemeen. In dat opzicht zijn we echter niet anders dan veel zoogdieren en vogels, de dieren die het meest op ons lijken. Liefde, compassie, zelfopoffering en rouw zijn bekende emoties in het dierenrijk. Waar we ons in onderscheiden van dieren is in de kunstuitingen. Er is geen olifant in rouw die een Lacrimosa (1791) van Mozart componeert; geen pinguïn die een 'Crucified' (1991) van Army of Lovers schrijft omdat hij zich onderdrukt voelt als homoseksueel; geen onder vuur liggende dolfijn die een politiek tractaat op papier zet over de onzin van erfopvolging zoals Johan de Witt (1654); geen gepeinigde chimpansee die een Korenveld met kraaien (1890) zo abstract en toch duidelijk weet weer te geven als Vincent van Gogh; geen koolmees die regels voor een goed leven neerschrijft in een heilig boek. Het zijn kortom de kunstuitingen die ons leven verrijken en naar een ander plan tillen dan dat van dieren.
Het is dan ook niet vreemd dat mensen er naar snakken gezien en gehoord te worden als ze zich bezig houden met kunst en cultuur. De schrijver wil gelezen worden, de kunstenaar wil geëxposeerd worden, de acteur wil kunnen optreden. Gelukkig willen mensen ook boeken lezen, muziek luisteren, kunst bekijken en naar de bioscoop of het theater. Ook als mensen het niet doen om van te leven, zijn er weinigen die zich niet wel eens wagen, of gewaagd hebben, aan schrijven, dichten, acteren, dansen, schilderen, zingen, musiceren, youtuben, of fotograferen. De bevroren bloem die oom Sjoerd gefotografeerd heeft en verstuurt als kerstkaart geeft net zo goed zingeving als de kerstkaart met een afbeelding van het laatste avondmaal van Leonardo da Vinci (1498). Sinds de eerste grotschilderingen (> 45.000 jaar geleden) zijn mensen producenten en consumenten van cultuur. Dit dreigt omver te worden geschopt als je niet meer weet wie waarom wat heeft gemaakt en of het echt of nep is. Dan worden we als mens in de kern van onze ziel bedreigd.
OK, en nu?
Nu klinkt dit allemaal misschien wat overdreven dramatisch, maar we zijn pas 'net begonnen' of de eerste gevolgen van de verdrukking van echte artiesten en kunstenaars door AI zijn al zichtbaar. Universal Music weigerde de licentie met Tik Tok te verlengen, mede omdat dit platform het geen probleem vond om de royalty poule voor echte artiesten te verdunnen met kunstmatig gegenereerde, zielloze muziek. Streaming Platorm Spotify worstelt met de vraag waar ze de grens moeten leggen in het weren van AI muziek. Illustratoren en kunstenaars zien hun opdrachten gehalveerd omdat het een fluitje van een cent is om zielloze afbeeldingen te genereren met AI. Acteurs en schrijvers in de Verenigde Staten gingen mede in staking als reactie op het (mogelijk) gebruik van AI bij het schrijven van scripts en invullen van rollen. Amazon staat 'vol' met boeken die door AI bij elkaar geraapt zijn en met een flitsende titel goed verkopen.
De oplossing is niet heel simpel, maar de richting ligt misscbien wel voor de hand. Veel van de moderne AI tools hebben bestaande werken gebruikt om getraind te worden, met een beroep op de daar nooit voor bedoelde Text and Data mining uitzondering uit het Europese auteursrecht. Deze uitzondering is er gekomen om wetenschappers aan universiteiten te helpen om grote corpora aan tekst te kunnen analyseren en interpreteren. Het is nooit de bedoeling geweest dat grote commerciële partijen ermee aan de haal zouden gaan en de exploitatie van door mensen gemaakte werken zouden hinderen, wat lijnrecht ingaat tegen de beginselen van de Berner Conventie. Maak AI kunst daarom alleen beschikbaar voor niet-commerciële doeleinden. Laat wetenschappers ermee onderzoeken hoe racisme terugkomt in nieuwsberichten. Laat scholieren hun werkstukken opleuken met AI plaatjes. Laat kunstenaars zich inspireren door dingen uit te proberen. Maar houdt het ver weg van het domein van commerciële exploitatie. Laat onze cultuur menselijk blijven.
